Din, insanlığın en eski ve en köklü bir müessesesidir.
Hem ferdi hem de toplumu yakından ilgilendiren esaslar içerir. Dolayısıyla dünümüzde de din en çok konuşulan ve en çok tartışılan konuların başında gelir Çünkü insanlığın geçirdiği evrensel tecrübelerin bütün merhalelerinde din faktörü vardır. Yani bir yerde insanlık macerası din merkezlidir. Günümüzde de din, her şeye rağmen, insan eyleminin ve insan tefekkürünün odak noktasıdır.
Dinin, hayatiyetini kaybettiği iddiaları 18. ve 19 asrın materyalist düşünürlerinin görüşü olarak tarihin hafızasına intikal etmiş ve günümüzde geçerliliği kalmamıştır Dolayısıyla din realitesi bugün de şu veya bu şekilde insanlığın gündemini işgal etmektedir. Türkiye ve Türk insanı da bu genel gidişin dışında değildir. Ancak demokratik ülkelerde din konusu, gündeme daha yumuşak girdiği halde ülkemizde aşırı uçların dine karşı bakış açıları farklı olduğu için, din de ya ifrat ya da tefrit kutuplarına kaydırılmak istenmektedir. Tabii din gibi millet hayatının bütününü ilgilendiren bir konuda dinin aşırı uçlara çekilme gayretlerinde devletin ihmali, medyanın abartılı telkinleri ve din müntesiblerinin aşırı hassasiyetlerinin belli payları vardır
Din konusunda fikir üretenlerin ölçülü davranmaları şayanı arzudur. Ancak “ölçülü olma” meselesi yalnız din konusunda değil, hemen her sahada bir temenni olmaktan öteye geçememektedir ve din hakkında en çok söz söyleyenlerin, dine ve dindara karşı saygı dereceleri de toplum tarafından bilinmektedir Dine karşı böyle olumsuz tavır sergileyenler, yalnız dindarları rencide etmekle kalmaz, bizzat din müessesesini de hırpalamış olurlar
Dinin bir vicdan hürriyeti meselesi olduğu, inkar ya da ikrarın bir irade ve tercih meselesi olduğu artık günümüzde tartışmasız herkesin kabul ettiği bir konudur. Bu, heyecan verici bir konudur. Bazılarına göre dinin yeniden keşfi kadar önem arz etmektedir ve kendi dünyasında kişi onunla buluşmanın heyecanını yaşamaktadır. Çünkü din ve vicdan özgürlüğünün temelinde hak veya batıl bir dine mensubiyet esası vardır. Duyarlılığın kaynağı bizce budur.
Biz de böyle heyecan verici bir konuyu, ciddiyetiyle mütenasib bir tarzda, akademik platforma fazla kaydırmadan Kur’an’ın ve Sünnetin aydınlığında “Dinde zorlama yoktur” ana başlığı altında inceleyeceğiz.
Bilindiği gibi bu ana başlık, Bakara Suresinin 256. ayetinin ilk cümlesidir. Dünyada ve Türkiye’de dinin lehinde ve aleyhinde olanların sık sık başvurduğu bu Kur’an hükmünü, bugün daha çok din olgusuna sıcak bakmayanların kendi maksatlarını teyid edici nitelikte bir hükümmüş gibi algılamak istedikleri bilinmektedir. Halbuki din ve vicdan özgürlüğüne, diğer dinlerde hayal bile edilemeyen bir vus’at ve derinlikte yer veren İslam’a böyle bir yaklaşım tarzının yanlışlığı ortadadır. Kanaatimiz odur ki önümüzdeki yıllarda da bu konu, güncelliğini koruyacak ve üzerinde ciddi tartışmalar yapılacaktır
Bahse konu ayet, çarpıcı bir şekilde meseleye açıklık getirmekte ve insan denen varlığın din adına da olsa hiçbir baskıya, hiçbir vicdani tahakküme müsait olmadığını vurgulamaktadır. İslam mesajının özünü vicdan özgürlüğüne dayandıran bu ayet-i kerimenin meali şöyledir
Dinde cebir ve zorlama yoktur. Artık doğrulukla sapıklık (hidayet ve dalalet) birbirinden iyice ayrılmıştır. Kim tağutu (putları ve şeytanı) inkar eder ve Allah’a iman ederse kopması mümkün olmayan sağlam bir kulpa yapışmış demektir. Ve Allah hakkıyla işiten ve her şeyi hakkıyla bilendir
“Dinde zorlama yoktur” ayeti her ne kadar ihbari bir hüküm ifade ediyorsa da yani haber suretinde gelmiş bir cümle ise de onda nehiy manası vardır. Ve “hiç kimseyi imana girmeye, bir dini kabul etmeğe zorlamayınız, buna hakkınız yoktur” manasına geldiğini anlayan mü fessirler de az değildir,
Bu hüküm ister ihbari manadan çıksın, ister inşai yorumdan gerçek şu ki iman ve inkar bir irade ve ihtiyar meselesidir. Oraya hiçbir kuvvetin hiçbir tazyıkı, nüfuzu söz konusu değildir. Nitekim insanoğlu hidayet ve dalaleti tanıdığı günden beri vicdan sahası iman ile küfrün, hak ile batılın mücadele alanı olagelmiştir. Hak ve hidayet insan fıtratına uygun geldiği için tarih boyunca Peygamberler. “İnsanları Rabbin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel bir şekilde mücadele el…” emrine uyarak hakkı tebliğ etmişler, insanlara doğru yolu göstermişlerdir. Yani onlar tebliğ ve talimlerinde hiçbir zaman zor kullanmamışlar, kuvvete başvurımamışlardır.
Zor kullansalar da bu davranışları insanın hür iradesine aykırı düşerdi. Peygamberler bu gerçeği bildikleri için sadece emirleri tebliğ etmekle yetinmişlerdir. Fakat küfür ve inkarı kabul ettirmek isteyen zalimler, hep kuvvete başvurmuşlar, mazlumları ezmişlerdir. Küfür ve inkarın zaman zaman hükümran olması işte bu zalim güce dayanmaktan ileri geliyor.
Ancak tanrılık davasına kalkan Firavunların ve Nemrutların, azgın ceberutu bile o müstahkem kaleyi, beşerin irade ve ihtiyarını fethedememiştir. Allah imanın harim-i-ismetinin korunmasını hür irade ve ihtiyar sahibi olan insanın tercihine bırakmıştır.
Buna göre, dini benimsemeleri için insanlara baskı uygulanamaz. Ferdi vicdana baskı yapılamaz. Çünkü bu baskılar, insanın fıtri olarak sahibi bulunduğu ihtiyar ve iradeyi selbeder. Bu da insanın inanma hürriyetine, seçme hakkına tecavüz sayılır. Çünkü dinin esas unsuru bilindiği gibi inançtır, itikattır. Yani bir şeye kendi iradesiyle inanıp bağlanmaktır. Oraya da hiçbir müeyyide uygulanamaz. Esasen böyle bir davranış fiilen de mümkün değildir. Olsa olsa böyle bir baskı kişinin korku dolayısıyla gerçek niyetini gizlemesine sebep olur. İnanmadığı halde zor karşısında inanmış görünmek veya inandığı halde inanmamış görünmek kişiyi nifaka sürükler
Ancak bu nifaktan doğan vebal zorlanana değil zorlayana ait olur. Çünkü kişi zor karşısında kaldığı için tercihini yapamamıştır, bütün muhaddislerin ittifakla kabul ettiği “Ameller niyete bağlıdır…” hadisi şerifine göre kişinin bütün davranışı bütün fiilleri niyetine bağlıdır. Niyetine neyi aldıysa, neyi hedeflediyse kendisine nasib verilecektir. “Şu halde iyi niyete iradenin tercihine dayanmayan ve gönülden benimsenmemiş bir dindarlık din açısından inkarla eşit tutulan nifak anlamama gelir.
Buna göre, vicdanlar üzerinde baskı kurarak, herhangi bir dini, bir felsefi düşünceyi kabule kişileri ve toplumları zorlamanın dini ve İslami bir yönü yoktur.
Din gibi kişi ve toplumların hayatında çok önemli yeri olan bir olgunun bir bilgi, bir şuur işi olmakla birlikte “İslam düşüncesine göre dünya da bir imtihan ve seçenekler alanıdır. Yaratan veya yaratılmışlar tarafından baskı kullanıldığı takdirde seçme hürriyetinin yöneleceği alternatifler de ortadan kalkacak ve bu durumda dünya imtihan alanı olma özelliğini kaybedecektir.
Dinde zorlama yoktur ayetinin sebebi nüzulü hakkında İbn-i Cerir el-Taberi’nin ve ona dayanarak başka müfessirlerin verdiği bilgiler konuya daha fazla açıklık getirecektir. Rivayet edildiğine göre İslâm dini gelmeden evvel, Ensar’dan bazıları kendi çocuklarını-Yahudiliği ve Hıristiyanlığı kendi dinlerinden daha üstün tuttukları için Yahudilir ve Hıristiyanlığa sokmuşlardı. İslam dini gelince bu çocukları zorlayarak İslam dinine sokmak istediler. Ve çocuklar bu zorlamaya karşı geldiler. Vaktiyle kabul ettikleri dinde kalmayı tercih ettiler. Bunun üzerine bu ayet nazil oldu.
Ayrıca İslam gelmeden önce yine Ensar’dan bir kadın, çocuğu yaşamadığı için, eğer çocuğu yaşarsa onu ehl-i kitab ile beraber veya onların dini üzere yetiştirmeyi nezretmişti. Bu sebeple Ensar’ın çocuklarının bir kısmı ehl-i kitabın dininde bulunuyorlardı. İslam geldikten sonra bu çocukların ebeveynleri “biz vaktiyle ehl-i kitabın dinlerini, kendi bulunduğumuz dinden üstün tutar, çocuklarımızı o dini benimsemeğe teşvik ederdik. Ama şimdi İslâm hak din olarak geldi. Öyle ise biz çocuklarımızı bu hak dini kabule zorlarız, onları Müslüman yaparız dediler. Bu ayet nazil oldu.
Böyle düşünenlerin hareketlerinin yanlışlığını, yanı insanları bir dine zorlamanın mümkün olmadığını bu ayet tasrih etti. Ayrıca Beni Avf’ten Husayn adında Ensar’dan bir zatın iki oğlu vardı. Daha önce Şamlı üzüm veya zeytinyağı ticareti yapan gayr-i müslim tacirlerin telkinleriyle Hıristiyan olmuşlardı. İslamiyetin zuhurundan sonra bu çocuklar -ticaret için Medine’ye geldiklerinde babaları bunlara Müslümanlığı kabul edip Medine’de kalmaları için zor kullanmak istedi. Hatta Peygamberimize bu bağrı yanık baba şikayette bulundu, onlara mani olmasını istedi. Fakat çocuklar, Hıristiyanlıkta kalmayı tercih ettiler. Ayet bunun üzerine nazil oldu. Babaları da onları bırakmak zorunda kaldı.
Bu olaylar cihad emrinden önce mi cereyan etti, sonra mi cereyan etti? Bunların ayrıntılarına girmeden diyebiliriz ki bu ayetin nüzüul sebebi müşriklere -en azından Arap yarımadasında o zaman yaşayan müşriklere- şamil değildir. Böyle olunca da müşrikler ya İslam’ı kabul edecekler, ya ölümü… İkisi arasında bir tercihe zorlanacaklardır. Bu demektir ki Semavi dinlerden biriyle mütedeyyin olanlar yani kitap ehli dinlerden birini kabul eden kimseler kendi dinlerini terk ile İslam’ı kabule icbar edilmeyeceklerdir. Ancak cizye vermek suretiyle (zimmet akdi) o Müslüman ülkenin vatandaşı olarak (zimıni) yaşamağa devam edecekler, kendi dinlerinin icaplarını yerine getireceklerdir.
Başka semavi kökenli din mensuplarına bu hak ilk defa bugünkü dini literatüre daha çok “Medine Sözleşmesi” veya “İlk İslam Anayasası” adıyla girer ve Peygamberimiz tarafından tanzim edilen hukuki metinde zikredilmiş ve Medine site devletini oluşturan gruplardan Yahudilerin din ve vicdan hürriyetini teminat altına almıştır.
Yahudilerin dini kendilerine, Müslümanların dini de kendilerinedir. Yani bu maddeye göre Yahudiler kendi dinlerinin icaplarını yerine getirecekler ve onu yaşamak için bir engelle karşılaşmayacaklardır. Her ne sebeple olursa olsun onların din ve vicdan hürriyetlerini kısıtlayıcı bir davranış zuhur ederse Medine site devleti gerekli önlemleri alacak ve vatandaşlarının din ve vicdan özgürlüğünü sağlayacaktır. Böylece İslam ülkelerinde yaşayan gayr-i müslim unsurun sahip olduğu din ve vicdan hürriyeti, yalnız tek taraflı olarak İslâm devletini ilgilendirmekle kalmaz, zimmileri de yakından ilgilendirir
İslam hukukunda gayr-i muslimlerin din ve vicdan özgürlüğünün gerçek boyutları tarih boyunca zimmilere karşı İslam devletinin ve bu devletin dindaş ve yurttaşlarının yapmış oldukları muamelede görülür. Ayrıca bu gruplarım din ve vicdan hürriyeti dışında kalan hukuki meseleleri de kendileriyle İslam devleti arasında akdedilen hukuki statüye göredir
Peygamberimiz ve Raşid Halifeleri devrinde gayrı müslim tebea ile yapılan zimmet akdinde bu hakkın onlara tanındığı daima açık bir şekilde kaynaklarda ifade edilmiştir. Peygamberimizle “Necran Hıristiyanları” arasında yapılan antlaşmada onların mal ve can güvenliğinin teminat altına alınması ile birlikte mensup oldukları dinlerinin ve kiliselerinin de Allah’ın ve Peygamberin himayesinde olduğu belirtilmiştir.
Hulefa-i Raşidin döneminde de gayr-ı müslim tebea ile yapılan antlaşmalarda da Peygamber devrinde tanınan bu anlayış devam etmiş din hürriyetleri, vicdan özgürlükleri kısıtlanmamıştır. Bu müsamaha daha sonra gelen İslam devletleri tarafından da tanınmış, gayr-ı müslim tebea, dinlerinden dolayı mağdur edilmemiş. hakları kısıtlanmamıştır. Bunun için İslam ülkelerinde gayr-ı müslimler varlıklarını koruyabilmişlerdir. Ancak aynı anlayışı, gayr-ı müslim devletler, müslüman azınlıklara bugün bile bu hakları din ve vicdan özgürlüğü hakkını tanımak istememişlerdir.
Müslüman devletlerin çekildikleri ülkelerde İslam ahalinin nasıl asimile edildiği dün İspanya’da bugün de Bosna-Hersek’te ve dünyanın diğer yerlerinde görülmektedir. Konumuz ehl-kitap ile müslümanı mukayese etmek değildir. Onun için gerçeklere sadece kısaca bir atıfta bulunulmuştur.
Ayrıca; Hz. Peygamber, Yemen’deki amillerine gönderdiği mektupta -ki bu mektup aynı zamanda siyasi ve hukuki metin niteliği taşımaktadır İslam dininden başka bir dine mensub olanların, kendi dinlerinden dolayı baskıya maruz kalmayacaklarını belirtmiştir. Yetişkin gayri muslim tebeaya tanınan bu hak onların çocukları için de geçerlidir. Onlar da ebeveynlerinin mensub olduğu dini benimsemekten alakonulamaz.. Çünkü ebeveynin çocuklar üzerinde vesayet hakları vardır. Bu hakkını ana-baba kendi dinlerini öğreterek istimal edecektir.
Gerek “Dinde zorlama yoktur” ayeti celilesinden anlaşılan manadan, gerekse Hz. Peygamberin ve Hulefa-i Raşidinin uygulamalarından ve müteakib asırda İslam devletlerinin tatbikatından anlaşılan husus şudur:
Hiçbir İslâm ülkesinde zimmet akdiyle din ve vicdan hürriyetleri teminat altına alınmış zımmi ve müstemenlere dini baskı yapılmamış, kilise ve havranlarına dokunulmamış, ibadet, ayin ve eğitim özgürlüğü de kendilerine ayrıca tanınmıştır. Cizye vermişler, bunun karşılığını da fazlasıyla görmüşler, ticaret yapmışlar, zengin olmuşlar ve huzur içinde yaşamışlardır. Bazı ülkelerde bir takım tahrikler neticesi gayr-i müslim tebeayı rahatsız edecek bir iki vak’a olmuş olabilir. Ancak bu münferit vak’alar tarih boyunca uygulanan müsamahaya gölge düşüremez.
Acaba İslam, bu kitap ehli dinlerin saliklerine niçin bu müsamabayı tanımıştır?
Bilindiği gibi İslam son evrensel dindir. Buna rağmen ilerde kendi evrenselliğini ve fütuhatını engelleyecek potansiyel bir güç olma isti’dadı taşıyan bu dinlere müsamahakar davranmış onlara kendilerini ifade etme özgürlüğü tanımıştır.
Burada şunu söylemek mümkündür. İslam devleti sınırları içinde yaşa yan gayr-i müslimlere tanınan bu özgürlük, evrensel dinin (İslam’ın) kendisinden başka hak ve hidayeti temsil edebilecek ve doğruluğu kabul edilebilecek dinlerin semavi kökenli de olsa- varlığımı kabul manasına gelmez. Çünkü hak din bir tanedir ve onun alternatifi yoktur.
Bu üslubu İslam şunun için benimsemiştir. Öğretilerinin ve tebliğlerinin insanlığa daha kolay ulaşmasını sağlamak, kalplere uzanan yolda engelleri bertaraf etmek… Bu müsamaha onlara vaktiyle taşıdıkları hak din olma, dini hanife mensub olma ve kitabî bir dinin salikleri olma durumundan dolayı verilmiştir. Ve İslam onlardan bunu esirgememiştir. Bu da, cihanşümül dinin bir başka özelliğidir.
“Dinde cebir ve zorlama yoktur” Allah zorla onu kimseye vermez, kimseyi onu kabule zorlamaz. Din ancak irade ve ihtiyar ile, kişinin serbest iradesiyle elde edilecek bir gerçektir. Onun için dini kabulde, dini seçmede zorlama ve baskı geçerli değildir. Sade dine değil her neye dair olursa olsun ikrah ve zorlama cinsinden bir olay hak din olan İslam’da yoktur.
Vaktiyle din adına söz kesenlerin, dini kendi mantıklarına göre yorumlayanların, bütün ortaçağlar boyunca din adına insanlara kan kusturanların, katakomplarda, karanlık dehlizlerde dindarları inletenlerin ve Tağutları ilahlaştıranların bu azgın tasallutu, İslam’ın aydınlık mesajı karşısında kahr-o perişan olmuş. inananlar rahat nefes almaya başlamışlardır
Ayrıca dinin konusu, insanın irade ve ihtiyarına dayanan fiillerdir Mecburiyetler karşısında gayr-i iradi olarak insanlardan sacır olan fiiller insan haysiyetini zedelediği için dinin mevzuu olamaz. “Belki alemde ikrah (zorlama) bulunabilir, ama dinde dinin hükmünde, dinin dairesinde olmaz veya olmamalıdır. Dinin şanı ikrah etmek (tiksindirmek, hoşnutsuzluk meydana getirmek) değil. belki ikrahtan korumaktır. Binaenaleyh İslâm dininin hakkıyla hakim olduğu yerde ikrah ve zorlama bulunmaz veya bulunmamalıdır. Cebr ve zorlama olursa onun dışında olur
Şu halde din kimseye, zor kullanınız. dini zorla insanlara kabul ettiriniz, demez, hak dinin mantığında bu yoktur. Onun için cebir ve zorlama dinde meşru görülmemiş, mu’teber sayılmamıştır. Zor karşısında gerçekleşen amel ve ibadette dinin vadettiği sevap bulunmaz. Rıza ve hüsn-i niyet bulunmayınca hiç bir amel ibadet olmaz. Cebr-ü tazyık karşısında. kabul edilen din de din olmaz. Çünkü bu tazyık, insanın gerçek iradesini kullanmaya ve iradenin neticesi olarak imanın tezahürlerini izhara engeldir.
Halbuki insanın bütün metalib-i diniyyesi (dini yüksek arzu ve emelleri) ikrahsız, sıkıntısız, cebir ve tazyıksız hüsn-ı niyetle ve rıza ile gerçekleşmelidir. İnsanın irade ve ihtiyarından, vicdan hürriyetinden de beklenen budur. Çünkü zorlamakla gönülden bağlanmak demek olan itikadın gerçekleşmesi düşünülemez “İkrah karşısında gösterilen iman, iman değil, ikrah ile kılman namaz, namaz değil, oruç, oruç değil, hac hac değil, cihad, cihad değil…” Bundan başka bir kimsenin, diğerini sıkıştırarak korkutarak herhangi bir işi yaptırmaya tevessül etmesi de caiz değildir. Çünkü bu korku ve baskı kişinin iradesini serbestçe ifade etmesine manidir. Hürriyetine tecavüzdür.
Kısaca, İslam’ın hükmü altına girmeyi kabul eden herkes, özellikle dinin icaplarını ihtiyar ve iradesiyle yerine getirmeli, korkusuz yaşamalıdır. Çünkü ikrah ve cebir bir kimseye hoşlanmadığı, tasvib etmediği bir işi fiilen bir tehdit ile yaptırmaya kalkmak demektir. Bu da kişi hak ve hürriyetine tecavüz sayılır. Halbuki din aslında hoşlanılmayacak, hoşa gitmeyecek bir şey değildir. Dinin aslı sayılan iman, kalp ile tasdikten ibarettir. Bu da sırf bir rıza ve hüsn-i ihtiyar işidir. Bunu zedeleyen her davranış zor kullanmak ve baskı yapmak manasınadır. Ancak gerçekler gösterilir, iman teklif ve tebliğ edilir. Çünkü zorlanan kişilerin izhar edeceği iman, Allah nezdinde hakiki iman olmaz,
Bu konuda bir başka tesbit de şu olur: Dinde cebir ve zorlama yoktur. Çünkü doğruluk-eğrilikten, hak-batıldan, hidayet-dalaletten iyice ayrılmıştır. Gerçeğin aydınlık çağı başlamış, beklenen haber ve haberci gelmiş, risalet ve nübüvvet bütün açıklığıyla afak ve enfüste kendisini duyurmuştur. Hakkın rububiyeti hiçbir şirke, hiçbir inkara meydan vermeyecek kadar açık-seçik ortaya konulmuştur. Düşünce merkezinde Allah’ın varlığı ve birliği esası bulunan vahye dayalı bir inanç manzumesi, insanlığın aman ufkuna sunulmuştur
Gerçekten izahına çalıştığımız “la ikrahe fiddin” ayetinden önce gelen “kürsi ayeti” bu gerçeği bütün çıplaklığıyla ortaya koymuş ve İslam ilahiyyatının ana meselesi olan Allah’ın varlığı ve birliği esasını O’nun zat, sıfat ve efalini gayet beliğ bir şekilde ifade etmiştir
Şimdi bu yücelik ve yetkinlik (kemal) ifade eden sıfatlarla muttasıf olan Allah’a, kim halen inanmıyorsa bırak inanmasın; zorlamaya gerek yok. Onun yüce zatını kim inkar ediyorsa bırak etsin, kim halen tağutlarınn peşinde koşuyor ve putları ilahlaştırıyorsa bırak kendi sapık inancıyla kahrolsun… “De ki Hak Rabbınızın nezdinden gelmiştir, öyle ise isteyen inansın iman etsin, isteyen de inanmayıp inkâra sapsın…” Gerçek bu kadar ayan-beyan ortada olunca da dinde cebir ve ikraha yer yoktur. Kim bundan sonra doğruluğu bırakır dalaleti seçer, hakkı bırakır batıla geçerse onu artık zorlamağa gerek yok. Çünkü onun işi Allah’a kalmıştır, hesabı kıyamette görülecektir.
Demek ki müdahaleden uzak, usulüne uygun olarak yapılan tebliğ ve tekliften sonra serbest iradesini kullanarak inananlar, gerçekten inanmış olacaklar, zorlananlar ise gerçek mütedeyyin olamayacaklardır.
Ayrıca Allah kullarının inkara sapmasına razı olmamakla beraber, bu imtihan dünyasında bütün insanların inanmış olması da murad- ilahi değildir Şu ayet bu konuya açıklık getirmektedir. Eğer Rabbin dilemiş olsaydı yeryüzünde bulunanların hemen hepsi (hiçbirisi hariç kalmamak şartıyla) toptan iman ederlerdi. Buna rağmen inanmaları için sen insanları hala zorlayacak msın!… Çünkü Rahmet Peygamberi herkesin inanmasını istiyordu. Bunun gerçekleşmediğini görünce inanmayacaklar diye nerdeyse kendi canına kıyacak kadar kendisini teessüre kaptırırdr. Ama bunun gerçekleşmesi onun takatinin fevkinde bir şeydi. Aslında bu, ilahi maslahat ve hikmete de uygun değildi. Çünkü Cenab-ı Hakkın yetkin bir hikmet üzerine cereyan eden ilahi iradesi herkesin iman etmesini iktiza etmiyordu
Görülüyor ki ileri Batı ülkelerinin kanla-kinle ancak 19. asrin sonlarına doğru kısmen elde ettikleri din ve vicdan özgürlüğünü , İslam ta başlangıçta vahiyle temin etmiş, ferde kendi dinini seçme hürriyetini vermiştir. Bu engin müsamaha, batılı aydınlar ve kilise babaları tarafından halkın gözünden ustalıkla gizlenmiş ve onların İslam’la tanışması engellenmiştir.
Mustafa Ateş (Emekli din İşleri Yüksek Kurulu Üyesi)
Kaynak: Diyanet İşleri Başkanlığı / Diyanet İlmi Dergisi / 1997 / 2. Sayı / bkz: 3-10
